دوئل آبخیزداری با غول سیلاب
به گزارش پرشین رز عضو هیئت علمی دانشگاه علوم كشاورزی و منابع طبیعی ساری اظهار داشت: با عنایت به وجود خشكسالی و بروز سیلاب ها و رواناب ها در كشور، لزوم آبخیزداری و آبخوان داری بعنوان بهترین و علمی ترین روش مدیریت پایدار منابع آب بیشتر از هر زمان دیگری اهمیت دارد.
دكتر عطااله كاویان در گفت و گو با ایسنا اظهار نمود: آبخیزداری و آبخوان داری با نمایش راهكارهای پیشگیرانه كنترل و بهره برداری از رواناب ها و سیلاب ها در بخش های مختلف حوزه های آبخیز می تواند با جلوگیری و كاهش خسارات سیل، تهدید این نعمت الهی را به فرصت تبدیل نموده و كشور را در دوره های خشكسالی با كمترین تنش ناشی از كمی نزولات جوی روبرو كند.
وضعیت منابع آبی ایران از منظر جهانی
كاویان با اشاره به اینكه كمیسیون توسعه پایدار سازمان ملل، میزان درصد برداشت از منابع آب تجدیدپذیر هر كشور را بعنوان شاخص اندازه گیری بحران آب معرفی كرده است، اظهار داشت: هرگاه میزان برداشت آب یك كشور بیشتر از ۴۰ درصد كل منابع آبی تجدیدپذیر آن باشد، این كشور با بحران شدید آب مواجه بوده و هر چقدر این درصد كم شود میزان تنش آبی در آن كشور كمتر خواهد بود.
عضو هیئت علمی دانشگاه علوم كشاورزی و منابع طبیعی ساری واقع شدن ایران در كمربند خشك و نیمه خشك جهان با متوسط بارندگی سالانه ۲۵۰ میلی متر یعنی یك سوم متوسط جهانی را سبب ایجاد تنش آبی در كشور دانست و اشاره كرد: سه برابر بودن میزان تبخیر كشور از میانگین تبخیر جهانی و نامناسب بودن پراكنش زمانی و مكانی بارش ها عواملی است كه سبب شده ایران در ردیف كشورهای دارای بحران آبی قرار گیرد.
ضرورت آبخیزداری در ایران
كاویان با اشاره به اینكه ۳۰ درصد از بارش های كشور برای ۷۰ درصد از مساحت آن بوده و ۷۵ درصد در زمان های غیركشاورزی و عدم نیازآبی رخ می دهد، اشاره كرد: با عنایت به وجود خشكسالی و بروز سیلاب ها و رواناب ها در كشور، لزوم آبخیزداری و آبخوان داری بعنوان بهترین و علمی ترین روش مدیریت پایدار منابع آب بیشتر از هر زمان دیگری اهمیت دارد.
وی با اشاره به اینكه بخش عمده تأمین آب در ۱۶ استان بیابانی كشور بوسیله قنات بوده و وابسته به جریان های زیرسطحی در بستر مسیل ها و آبراهه ها است، به دوام و استمرار این جریان ها و ارتباط آن با میزان رواناب ها و سیلاب های جاری شده در بستر و سطح آبراهه ها و مسیل ها، اشاره و اشاره كرد: آبخیزداری و آبخوان داری با اتخاذ روش های ساده كه قابلیت مشاركت پذیری بالایی در جوامع محلی دارد ضمن كاستن از هدر رفت آب های موجود در كشور و بازگرداندن آنها به چرخه تولید كشاورزی و صنعتی می تواند موجب تقویت و بهبود وضعیت آبخوان ها شده و از فرونشست آنها جلوگیری كند، مضاف بر اینكه گام بسیار مؤثری در احیا و توسعه فعالیت های جنگل و مرتع به حساب می آید.
اهداف و راهبرد طرح های آبخیزداری
استادیار گروه آبخیزداری دانشگاه علوم كشاورزی و منابع طبیعی ساری، سیاست، راهبرد و اهداف طرح ها و برنامه های آبخیزداری را بسیار متنوع توصیف كرد و اظهار داشت: كنترل فرسایش و پیشگیری از هدر رفت خاك مرغوب كشاورزی، ایجاد تعادل پایدار بین منابع آب، خاك و گیاه، مهار و كنترل و افزایش بهره وری آب و باز بالا بردن سطح رفاه و افزایش مشاركت عملی مردم ساكنین حوزه آبخیز در حفاظت از منابع موجود قسمتی از اهداف جامع طرح است.
كاویان، تغذیه جریان های زیر سطحی جهت افزایش و تثبیت آب دهی قنات ها، چشمه ها و كاهش اثر پدیده خشكسالی را یكی دیگر از فواید طرح آبخیزداری دانست و با اشاره به اینكه اهداف طرح به این موارد محدود نمی گردد اضافه كرد: افزایش تولید در بخش كشاورزی، افزایش سطح زیر كشت و توسعه اراضی بایری كه به سبب كم آبی ناشی از خشكسالی كشت نمی شوند و همین طور پیشگیری از خسارت سیل در داخل حوزه و اراضی پایین دست شامل مناطق مسكونی شهری و روستایی، منابع آب، قنات ها و اراضی كشاورزی و باغات، مزایای دیگر اجرای طرح های آبخیزداری است.
عضو هیئت علمی دانشگاه علوم كشاورزی و منابع طبیعی ساری در تعریف حوزه آبخیز تشریح كرد: به سطحی از زمین كه تمام رواناب های ( Runoff ) ناشی از بارندگی بر روی آن در صورت جریان یافتن از یك دهانه خروجی مانند رودخانه، آبراهه و مسیل، خارج و یا در یك آب انباشت نظیر دریاچه ذخیره شود حوزه آبخیز گفته می شود كه اگر رواناب جریان یافته در یك حوزه ی آبخیز در نهایت از آن بیرون رود، به آن حوزه آبخیز باز و در صورت ذخیره شدن در داخل آن، به آن حوزه آبخیز بسته گفته می شود.
كاویان به تعریف مؤسسه بین اللملی آب در مورد حوزه آبخیز كه بر اساس مساحت پایه گذاری شده است اشاره نمود و اضافه كرد: بر این اساس مناطق به ناحیه آبریز با مساحت بیشتر از یك میلیون هكتار، حوزه ی آبریز مساحتی بین صد هزار تا یك میلیون هكتار، زیرحوضه آبریز از ۱۰ هزار تا ۱۰۰ هزار هكتار، حوزه آبخیز با مساحت بین هزار تا ۱۰ هزار هكتار، زیرحوضه آبخیز از صد تا هزار هكتار و خرد آبخیز با مساحتی كمتر از صد هكتار تقسیم بندی شده كه در این مبنا ایران دارای ۶ ناحیه آبریز اصلی، ۳۰ حوزه آبخیز اصلی و هزار و ۸۰ حوزه آبخیز فرعی است.
این محقق، پژوهشگر و استاد دانشگاه در ادامه به بررسی تعریف آبخیزداری پرداخت و اشاره كرد: مدیریت و بهره برداری هماهنگ، یكپارچه و قانونمند از منابع طبیعی، كشاورزی، انسانی و اقتصادی یك حوزه آبخیز مشروط بر آنكه سرمایه اصلی یعنی آب و خاك حفظ شود و همین طور مجموعه ای از فعالیت های بیولوژیكی، بیومكانیكی و مكانیكی و بعضی از رفتارهای مدیریتی آبی در بخش مرتعداری و بیابان زدایی همچون تعاریفی است كه برای آبخیزداری بیان می شود. به عبارتی روان تر، آبخیزداری در واقع ارمغان تولید امن آب، كاهش فرسایش خاك حاصل خیر، كاهش سیلاب و حافظ منابع آب و خاك برای نسل های آینده است.
كاویان با تصریح اینكه به ازای هر هكتار اجرای عملیات آبخیزداری می توان بین ۲۰ تا ۲۵ درصد از حجم آب نگهداری شده و ذخیره ای در سفره های زیرزمینی اضافه كرد، از بعضی از اقدامات مكانیكی و بیولوژیكی در طرح های آبخیزداری سخن به میان آورد و اظهار داشت: اصلاح شیب آبراهه ها بوسیله راه اندازی بندها و سدها، تراس بندی و بانكت سازی، دیواره سازی برای حفاظت كناره های بستر رودخانه در زمره فعالیت های مكانیكی شمرده می شود.
ایشان سپس اضافه كرد: كاشت گونه های گیاهی مناسب، كشت نواری، كشت درختان با هدف پیشگیری از فرسایش خاك، جنگل كاری و چندین و چند اقدام دیگر همچون اقدامات بیولوژیكی در طرح های آبخیزداری شمرده می شود، مضاف بر این مقابله با گسترش بیابان، توسعه مراتع بذركاشت، مدیریت تركیب گیاهان مرتعی از اقداماتی دیگری است كه در طرح های آبخیزداری مورد توجه قرار دارد.
عضو هیئت علمی دانشگاه علوم كشاورزی و منابع طبیعی ساری در تعریف آبخوان یا سفره زمینی اظهار داشت: مجموعه ای از سنگ ها و رسوبات اشباعی كه قابلیت انتقال مقادیر مفید آب به چاه و چشمه ها را دارند بیان كننده مفهوم آبخوان است كه آبخوان داری به مدیریت این آبخوان ها اطلاق می شود.
كاویان با اشاره به اینكه آبخوان داری مجموعه ای از عملیات مكانیكی است كه با مهار و نفوذ سیلاب بر روی عرصه های آبخوان سبب احیا كمی و كیفی منابع آب و خاك، تقلیل و حتی حذف خسارت های مستقیم و غیرمستقیم و در نتیجه بهینه سازی محیط زیست می شود اهداف آبخوان داری را اینگونه برشمرد: كاهش خسارات سیل بوسیله ذخیره ی آب حاصل در آبخوان ها، افزایش میزان آب های زیر زمینی، پیشگیری از پایین رفتن سطح آب های زیرزمینی و كاهش هزینه های پمپاژ و جلوگیری از نفوذ آب های شور به سفره های آب زیرزمینی قسمتی از اهداف آبخوان داری است.
طرح های جامع آبخیزداری و چالش های موجود
وی طرح های جامع را ابزار اصلی آبخیزداری برشمرد و با اشاره به اینكه این طرح ها یك سند مدون از مجموعه اقداماتی است كه برمبنای اصول مدیریت پایدار حوزه آبخیز به منظور حفاظت، احیا، اصلاح، توسعه و بهره برداری منابع آب و خاك حوزه آبخیز تهیه و تدوین شده است اشاره كرد: در طرح جامع آبخیزداری ضمن مطالعه و شناسایی كامل همه ی منابع اقتصادی، اجتماعی و اكولوژیكی آبخیز، بهترین راهكارهای علمی و عملی ممكن برای دستیابی به اهداف برنامه ریزان و سیاست گذاران منطقه ای و مملكتی، با درنظر گرفتن بهره برداری بهینه و مستمر از منابع و حفاظت آب و خاك در شرایط مطلوب و مولد، بعنوان بستر و زیر بنای حیات در حوزه ی آبخیز، نمایش می شود.
این محقق، پژوهشگر و استاد دانشگاه شرایط طبیعی خاص كشور، كمبود اعتبارات و تسهیلات، عدم هم خوانی كامل منافع ملی با منافع منطقه ای و تعارض بین توسعه بخش های مختلفی چون صنعت، كشاورزی، دام و غیره را بعضی از مشكلات پیش روی آبخیزداری برشمرد و اشاره كرد: كاهش حاصلخیزی خاك در اثر فرسایش، كاهش و نوسان آب های سطحی، كاهش آب های زیرزمینی، افزایش رسوبات پشت سدها و در نتیجه كاهش ظرفیت ذخیره ای سدها و افزایش سیلاب های فصلی از مهم ترین نتایج بی توجهی به مدیریت حوزه های آبخیز در مناطق مختلف است.
سدسازی برجسته ترین اقدام آبخیزداری نیست
كاویان با ابراز گلایه از اینكه اغلب فعالیت های حوزه مدیریت منابع آبی كشور در چارچوب سدسازی مورد توجه قرار گرفته است، اشاره كرد: سدسازی بخش كوچكی از مجموعه فعالیت های آبخیزداری است و توجه به حوزه های آبخیز پیش از سدها، شبكه های سپس سد، شرایط اقلیمی منطقه، سفره های زیرزمینی موجود و چند راهكار دیگر از لوازم ضروری انجام طرح های آبخیزداری و مدیریت منابع آبی شمرده می شود.
رئیس دانشكده منابع طبیعی دانشگاه علوم كشاورزی ساری، مدیریت های ناكارآمد را سبب افزایش مضاعف اثرات منفی كم آبی با عنایت به افزایش محدودیت های دسترسی به منابع آبی در كشور دانست و اشاره كرد: در حالیكه بی توجهی سیاستگذاران به طرح های آبخیزداری در تخصیص اعتبارات و روند توسعه اجرای این طرح ها كاملاً مشهود است اما باید باور داشت كه توسعه و اجرای طرح های جامع آبخیزداری در كشور می تواند حجم عظیمی از منابع آبی را كنترل و به ذخایر زیرزمینی هدایت كند.
اهمیت آبخیزداری در بارندگی و سیل
این محقق، پژوهشگر و كارشناس، مدیریت حوزه آبخیز را بعنوان یكی از اقدامات تلفیقی كنترل سیلاب معرفی نمود و اضافه كرد: اجرای این فعالیت ها در چارچوب بهره گیری از روش های مكانیكی و بیولوژیكی نقش مؤثری در تغییر رفتار سیلاب در پایین دست و مناطق خطر پذیر عهده دار بوده و با اجرای عملیات آبخیزداری، دبی اوج سیلاب كه مهم ترین عامل ایجاد خسارت و تلفات است كاسته می شود.
كاویان، قسمتی از منافع عملیات آبخیزداری در سیل را اینگونه برشمرد: كاهش سیل خیزی و بهره وری بهینه از نزولات آسمانی، پیشگیری از فرسایش خاك، كنترل هرز آب ها، حفاظت از منابع طبیعی و پوشش گیاهی جهت تأمین معیشت عمومی، تأمین منابع آب شیرین بوسیله سفره های زیر زمینی برای جوامع محلی، حفاظت از تنوع زیستی و احیای آن، تنظیم جریان منابع آبی و ایجاد محیطی امن بعنوان آبشخور حیوانات جنگلی همچون خدماتی بوده كه منفعت آن به شكل مستقیم متوجه مردم و منابع طبیعی كشور است.
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب